بررسی نظام توزیع و مسیر فرآیند آن مستلزم شناخت روابط بین زنجیره ها و فعالان این بخش همچنین نحوه و کارکرد آن است. قرار گیری استان ایلام در آخرین حلقه های توزیع و فاصله زیاد از مراکز تولید عمده محصولات کشاورزی ، از طرفی تولید و عرضه ناکافی این محصولات در استان اهمیت مطالعه پیرامون بررسی مسیر فرآیند توزیع محصولات کشاورزی به خصوص میوه و مرکبات را افزایش داده است.
این تحقیق از نوع میدانی بوده که با توزیع پرسشنامه ها بین عاملین توزیع میوه و مرکبات و با استفاده از آمار ها و منابع کتابخانه ای به بررسی مسیر فرآیند توزیع این محصولات در استان ایلام پرداخته شده است.
نتایج تحقیق نشان می دهد : فقدان زیرساختهای مناسب (میادین میوه و تره بار ، ، سردخانه ، انبار مکانیزه و..) همچنین عدم تشکیل یک زنجیره کارآمد و مناسب در توزیع محصولات کشاورزی به خصوص میوه و مرکبات در استان ایلام موجب بالا بودن شاخص بهای میوه و مرکبات ، افزایش تعداد واسطه ها ، افزایش فسادپذیری، عدم تطابق تقاضای بازار با میزان عرضه و تولید ، عدم بهره وری مناسب ، اتلاف منابع و... شده است.
توزیع از مهم ترین بخش های یک سیستم اقتصادی بوده و به زبان ساده به معنای رساندن محصول تولید شده به مصرف کنندگان در زمان و مکان مناسب می باشد. اصلی ترین وظیه نظام توزیع انتقال کالا از تولید کنندگان و عرضه کنندگان به مصرف کنندگان و تقاضاکنندگان بوده و بخش اعظم از مکانیسم بازار و ساماندهی آن را برعهده دارد.
بررسی مسیر فرآیند توزیع کالاها بخصوص کالاهایی که دارای اهمیت بیشتری در سبد هزینه و مصرف خانوارها هستند از مهم ترین گام ها جهت شناخت شبکه های توزیع همچنین آسیب شناسی آنها می باشد.
طرح مسئله:
در فرآیند شکل‌گیری فعالیت‌های اقتصادی، دو رکن اساسی تولید‌کننده و مصرف‌کننده باانگیزه‌های مشخص و متفاوت وارد عرصه فعالیت می‌شوند. تولید کنندگان به دنبال هدف کسب سود و مصرف‌کنندگان در پی کسب مطلوبیت و رضایتمندی هستند. پیوند و اتصال این دو گروه در تهیه و ارایه کالا منجر به تشکیل بازار می‌شود. در جوامع ابتدایی یا کوچک که حجم مبادلات کم و مکان جغرافیایی مبادله محدود است، اطلاع از نیازهای مصرف‌کنندگان و ارایه کالا یا خدمت به آنها با سرعت و کمترین هزینه مبادله صورت می‌گیرد. لکن با پیچیده‌تر شدن روابط اجتماعی، گسترش شهرنشینی، توسعه قلمرو جغرافیایی سکونت و فعالیت اقتصادی، رکن سومی به دو رکن ذکر شده اضافه شد که آن توزیع میباشد. نظام توزیع کالا و خدمات به عنوان مجموعه فرآیندهای موجود بین تولید تا مصرف در نظر گرفته می‌شود. در بخش تولید، فرآیندهای نگهداری ، حمل و نقل، بنکداری ، پخش، عمده‌فروشی و خرده فروشی و در رأس همه آنها نظام مدیریت فرآیندهای مذکور، مطرح می‌شود. از بعد مصرف نیز افزایش آگاهی ، بهبود سلامت و ایمنی ، پیشبرد عقاید مصرف‌کنندگان و ایجاد بازار رقابتی منصفانه برای مصرف‌کنندگان مورد توجه قرار می‌گیرد.
« ارکان اساسی شبکه توزع عبارتند از :
تولیدکنندگان و واردکنندگان که کالاها را وارد شبکه می کنند .
عمده فروشان که واسطه بین تولیدکنندگان و توزیع کنندگان نهایی (خرده فروشان) می باشند.
خرده فروشان که رساننده نهایی کالا و خدمات به دست مصرف کنندگان هستند.
مصرف کنندگان که کالاها را از شبکه خارج نموده و مصرف می نمایند. نمودار زیر کانالهای توزیع در حالت عمومی را نشان می دهد:
تولید کننده اصلی |
نمایندگی |
عمده فروش |
خرده فروش |
اداره پست |
خرده فروش |
عمده فروش |
خرده فروش |
مشتری |
(فرزین ، 1385: 173)»
« زنجیره عرضه محصولات کشاورزی به واسطه ویژگیهای منحصر به فرد این محصولات و خصوصیات مبادلاتی در این زنجیره انجام می شود از دیگر زنجیره های عرضه متمایز است. فصلی بودن ، فساد پذیری و لزوم حمل و نقل و حجیم بودن سه ویژگی عمده محصولات کشاورزی است که آن ها را از دیگر تولیدات مجزا می سازد .(بوستانی ،1385:162 ) »
« عدم کارکرد مناسب و ساختار غیرمنطقی نظام توزیع موجب گران تر شدن قیمت کالاها و خدمات، ایجاد نارضایتی و شکل گیری انتظارات غیرعقلانی در تولیدکنندگان و مصرف کنندگان و نوسانات شدید قیمت، اتلاف منابع، عدم شفافیت، کاهش قدرت خرید، آشفتگی در کارکرد بازار و شکل گیری شبکه های غیر رسمی توزیع در جامعه می شود . شناخت اجزای کارکرد و مشخصات شبکه های توزیع کشور اولین گام در ارایه سیاست های اصلاحی می باشد .( رضایی و همکاران ، 1388:5 )»
یکی از مهم ترین مشکلات در زمینه توزیع کالاها در استان ایلام در بخش فرآیند توزیع محصولات کشاورزی به خصوص میوه و مرکبات وجود دارد. قرار گیری استان در آخرین حلقه های توزیع و فاصله زیاد از مراکز تولید عمده محصولات کشاورزی از طرفی تولید و عرضه ناکافی این محصولات در استان لزوم بررسی این موضوع را بیش از پیش پرنگ کرده است.
این گزارش از نوع میدانی بوده و از آمار ها و منابع کتابخانه ای نیز برای بررسی مسیر فرآیند توزیع محصولات کشاورزی با تاکید بر عاملین میوه و مرکبات استفاده شده است.
متدولوژی:
این تحقیق از نوع مطالعات کاربردی است که از ترکیب روش های تحقیق توصیفی-تحلیلی و میدانی همراه با روشهای آماری برای تجزیه و تحلیل اطلاعات استفاده شده است . گردآوری اطلاعات با استفاده از روشهای اسنادی و مطالعات میدانی با توزیع پرسشنامه در بین عاملین توزیع میوه و مرکبات (خرده فروشان و عمده فروشان) انجام پذیرفته است. عمده اطلاعات اخذ شده در سطح جامعه نمونه به صورت تکمیل پرسشنامه نهایی پس از تایید آن در مرحله کارشناسی و نیز در مرحله پیش آزمون (روایی) بوده است . اطلاعات جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار exel 2007 تجزیه و تحلیل شده اند.
برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است:
<?mso-application progid="Word.Document"?>12n=t2pqd21+1N(t2pqd2-1)'>
(حافظ نیا ،1384،140)
که در آن n حجم نمونه، t درجه اطمینان در سطح 95 درصد (برابر با 96/1) ، p درجه احتمال وجود صفت برابر با 5/0 ، q درجه احتمال عدم وجود صفت برابر با 5/0 ، d احتمال خطا برابر با 05/0 و N حجم جامعه می باشد. حجم نمونه (n) برابر با 150 بدست آمده است که از بین پرسش نامه های استخراج شده بین عاملین توزیع تعداد100 پرسشنامه مربوط به خرده فروشان و 50 پرسشنامه نیز مربوط به عمده فروشان بوده است.
نتیجه گیری:
با استفاده از نتایج پرسشنامه و سایر بخش های متن گزارش نتایج زیر را می توان استخراج کرد:
1-بیشتر عاملین توزیع در سوالات شناختی تحصیلات خود را دیپلم ، میزان روزانه توزیع میوه و مرکبات را دو تا پنج تن ، میزان سابقه کار و فعالیت خود را ده تا بیست سال و مهم ترین انواع محصولات کشاورزی تهیه و توزیع شده را میوه اعلام کرده اند.
2-عاملین توزیع به ترتیب سه استان خوزستان ، کرمانشاه و لرستان را به عنوان انتخاب اول ، سه استان خوزستان ، کرمانشاه واستانهای شمالی را به عنوان انتخاب دوم وسه استان کرمانشاه ، استانهای شمالی و خوزستان را به عنوان انتخاب سوم با بالاترین فراوانی ها به عنوان استانهایی که بیشترین میوه و مرکبات استان ایلام (یا شهرستان محل اقامت خود) از آنها خریداری و وارد می شود اعلام کرده اند.
3-عاملین توزیع عمده فروش اعلام کرده اند که میوه و مرکبات از مراکز تولید (باغات ) با "دو واسطه" و عاملین توزیع خرده فروش نیز اعلام کرده اند که میوه و مرکبات از مراکز تولید (باغات) با" سه واسطه" به دستشان رسیده است که نشان می دهد در هر مرحله از فرآیند توزیع که از مراکز تولید (باغات) شروع می شود تعداد واسطه ها اضافه شده است.
4-در بین عوامل موثر بر افزایش قیمت میوه و مرکبات در استان ایلام عاملین به ترتیب ضعف شبکه حمل و نقل و طولانی بودن مسیر ، نبود میادین میوه و تره بار ، نبود انبار مکانیزه و سردخانه را با تاثیر" بسیار زیاد" و عامل های خرید عمده و با حجم بالا و ذخیره سازی میوه و مرکبات و عرضه آن در زمانهای مختلف همچنین نقش هزینه بارگیری و تخلیه را با تاثیر " زیاد" را مهم ترین عوامل موثر بر افزایش میوه و مرکبات در استان اعلام کرده اند.
5- بیشتر عاملین توزیع اعلام کرده اند که خرید عمده و با حجم بالا از باغات در کاهش قیمت تمام شده میوه و مرکبات در استان ایلام نقش " زیاد" ی دارد.
6-بیشتر عاملین توزیع اعلام کرده اند که میوه و مرکبات تولیدی در استان ایلام نیاز مصرفی استان را "خیلی کم " برآورده می سازد. آمار و ارقام توزیع میزان تولید و سطح محصولات باغی (دایمی) کشور در سال 1387 نیز نشان می دهد که کمترین مقدار تولید باغی با 7113 تن و سهم 5/0 درصد از تولید کشور متعلق به استان ایلام میباشد همچنین از نظر سطح باغات نیز استان کمترین سطح باغات کشور را با 4555 هکتار و سهم 18/0 درصد از باغات داراست .
7-بیشتر عاملین توزیع میزان شناختشان از عیبهای شبکه توزیع محصولات کشاورزی و باغی در استان ایلام را "کم" اعلام کرده اند.
8-بیشتر عاملین توزیع عمده فروش اعلام کرده اند که حدودا "یازده تا بیست درصد " و عاملین توزیع خرده فروش نیز اعلام کرده اند حدودا بیست و یک تا سی درصد درصد از میوه و مرکبات تهیه و توزیع شده دچار خرابی و فساد پذیری می شوند.
9- از نگاه خرده فروشان در استان ایلام میزان همکاری عمده فروشان میوه و تره بار در استان ایلام " خیلی کم" و از نگاه عمده فروشان در استان ایلام میزان همکاری عمده فروشان میوه و تره بار در استان ایلام " متوسط" می باشد.
10-بیشتر عاملین توزیع با شصت و هشت درصد اعلام کرده اند که از خودرو شخصی برای حمل و نقل میوه و محصولات کشاورزی استفاده نمی کنند.
11-بیشتر عاملین توزیع با نود درصد اعلام کرده اند که دارای انبار ذخیره میوه و محصولات کشاورزی نمی باشند.
12-بیشتر عاملین توزیع با هفتاد و سه درصد اعلام کرده اند اتفاق افتاده است که میوه و مرکبات شان توسط خرده فروشان و مصرف کنندگان خریداری نشود.
13-بیشتر عاملین توزیع اعلام کرده اند کیفیت میوه و مرکبات عرضه شده در استان "پایین تر از سایر استانهای کشور " است.
14-بیشتر عاملین توزیع با سی و هشت درصد اعلام کرده اند که برای میوه و مرکبات خود " اصلا" بازاریابی نکرده اند.
15-بیشتر عاملین توزیع مسیر فرآیند توزیع محصولات کشاورزی به خصوص میوه و مرکبات در استان ایلام به میزان "کمی " کارآمد است.
16-آمار مربوط به متوسط شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی و شاخص بهای میوه و خشکبار در مناطق شهری ایران در سالهای 1385 تا 1388 نشان می دهد که استان ایلام از نظر این شاخص نسبت به استانهای همجوار (کرمانشاه ، خوزستان ، لرستان ) ، تهران و میانگین کشور بالاتر بوده است.
17- عاملین توزیع در پرسش باز مهم ترین ضعفها در سیستم توزیع میوه و مرکبات در شهرستان خود( یا در سطح استان ) علاوه بر بعد مسافت، نبود انبار و سردخانه ، ضعف تولید میوه و مرکبات در استان و تعداد واسطه های زیاد به مواردی چون بالابودن اجاره محل ، قرضی معامله کردن ، عدم ثبت و کنترل بارنامه های میوه و تره بار ، صدور فاکتور خلاف واقع از مبادی فروش ، نبود وسایل حمل و نقل، دست چین کردن میوه و فرهنگ غلط خرید ، نبود امکانات بسته بندی و سورتینگ ، فرهنگ مصرفی ، عمر کوتاه میوه ، نگهداری بیش از حد مجاز میوه در محیط های روباز که باعث خرابی و بی کیفیت شدن میوه می شوند ، انحصاری بودن اتحادیه میوه و عدم حضور نمایندگان خرده فروشان در آن ، مشکل ترافیک در سطح شهر ایلام ، خرید میوه با کیفیت پایین توسط عمده فروشان، نوع بسته بندی و وجود فضاهای خالی زیاد بین آنها که موجب خرابی و فساد پذیری بیشتر می شود را به عنوان ترین بخشی از ضعفها در سیستم توزیع میوه و مرکبات در شهرستان خود( یا در سطح استان ) اشاره کردند.
پیشنهادها و راهکارها
با توجه به نتایج این تحقیق پیشنهادها و راهکارهای اجرایی زیر را می توان پیگیری نمود:
1- در توزیع فیزیکی کالا ، هزینه حمل و نقل عامل اساسی است ، توسعه و بهسازی شبکه حمل و نقل جاده ای در داخل استان ایلام و و در ارتباط با استانهای همجوار و احداث راه ریلی از مهم ترین گام ها جهت کاهش هزینه تمام شده میوه و مرکبات و ساماندهی شبکه توزیع محصولات است.
2-میادین میوه و تره بار نقش مهمی را در تنظیم بازار محصولات کشاورزی دارند لذا احداث میادین میوه و تره بار زیر نظر شهرداری در مرکز استان و شهرستانهای تابعه ضروری است. این میادین می توانند با ایجاد بسترهای لازم در امر تهیه و توزیع میوه و تره بار و فرآورده های کشاورزی ، مسیر حرکت محصولات را از تولید به توزیع با اصول صحیح هدایت کنند.
3- با توجه به افزایش تعداد واسطه ها در مراحل مختلف مسیر فرآیند توزیع محصولات کشاورزی به خصوص میوه و مرکبات بایستی تا حد ممکن این مسیر مستقیم وبا کاهش تعداد واسطه به مصرف کننده نهایی برسد . میادین میوه و تره بار می تواند به کاهش حضور دلالان و واسطه ها در بازار میوه و کم کردن فاصله تولید کننده تا مصرف کننده کمک کنند.
4-ایجاد و احداث انبار مکانیزه و سردخانه متناسب با جمعیت و نیاز هر شهرستان جهت ذخیره سازی به موقع و توزیع مناسب و متناسب با تقاضای بازار با ارائه تسهیلات بانکی و مشوقهای لازم به بخش خصوصی در این زمینه می تواند به کاهش هزینه نگهداری موجودی جنس و هزینه خدمات انجام شده در مراحل بعدی بینجامد.
5-میزان بسیار کم تولید میوه و مرکبات در سطح استان جابگوی تقاضای آن نیست، توسعه باغات در نقاط مختلف استان با توجه به تنوع آب و هوایی و زمینهای مساعد ضروری است.
6-افزایش سطح آگاهی های عمومی به تولیدکنندگان و توزیع کنندگان در مناطق مختلف استان و بهبود وضعیت بسته بندی میوه و تره بار با استفاده از روشهای نوین بسته بندی و فرهنگ سازی از طریق رسانه های عمومی برای اصلاح در شیوه و الگوی کنونی مصرف محصولات کشاورزی (دستچین نکردن ، خرید متناسب با نیاز و...)نیز حائز اهمیت است.همچنین برای کاهش هزینه تخلیه و بارگیری می توان از روشهای بارگیری مناسب مانند دستگاه لیفتراک و... در مراکز توزیع عمده استفاده کرد.
7- با توجه به سطح اطلاعات پایین عاملین توزیع برگزاری کارگاه های آموزشی برای آنان جهت آشنایی با روشهای نوین بازاریابی ، پیش خرید ، سفارش گیری ، آموزش بسته بندی صحیح و نصب برچسب مشخصات ضروری است.
8- ارائه تسهیلات لازم به عاملین توزیع جهت خرید خودروهای حمل میوه و مرکبات نیز می تواند به انتفاع بیشتر کمک کند.
9- با توجه به اشاره پاسخگویان خرده فروش به رویکرد اتحادیه های صنفی فعلی میوه و تره بار به خصوص در شهرستان ایلام ،تفکیک اتحادیه صنف خرده فروشان و عمده فروشان و تشکیل اتحادیه های جداگانه مهم می نماید.